-------------------------------------

ÇOND LAWIKÊ QEMERÊ AREYİZİ-1

(Dersimnews.com'dan aktari)

Hawar Tornêcengi  17/2/2009

 

ÇOND LAWIKÊ QEMERÊ AREYİZİ



Qemero Areyiz u şinata xo: [2]


Lawıkê Dêrsımi honde rengınê ke; qomi çı diyo, tarıxê xode çı amo sare, lawıkunê xode anê´ra zon. Sayiri zonê xode eve usulê xuyê kılame kerdene, çekü´ve çekü anê werte. Sayirê ma Qemero Areyiz ki ninu ra juyo. Sarê dormi cıra vanê »Qemo Areyiz«, o ve xo ki xora vano »Qemer«. Zonê Zazaki (Kırmancki) de »Qemer« »Qem«i ra tenêna kivaro. Hama qesa »Qemi« de ki çiyo de xıravın und xordiayiş çino. Se ke namê eyra ki yeno vênıtêne, Qemer aşira Arêzu rao. Namekerdena kêşi de teyna namê ma u pi nê, gegane namê aşire ki beno eskera.


Sayir Qemero Areyiz serra 1933e de, Murêrike de amo dina. Murêrıke mazra de Karvaniya, Karvan ki gırêdayê Pırdê Suri yo. Murêrike kounê Heyderu serowa. Caê xo berz u hewadaro, ray u olağê xo zıqê. Dormê xo bırr u tırro. Cêr çhemê Harçiki vêreno ra. Bonê xo serê diari ra vırajiyê. Hata na serrunê peyênu, mılet eve lıng u goligu şiyêne, amêne. Jiar u diyarê koê Munzuri jê tase verê çımu derê. Sodır ke tiji est, sıfte erzena gılê nê jiar u diarunê Dêrsımi. Coka sarê nazay sodır sıpedi ra urzeno ra, verva vêjiyêna tiji düay keno. Naver’a Koê Ujbendi sero Gola Buyera Khêwiye, bovera Duzgıno, cor Bağıra Sıpiya, peyde koê Seri sero ewliayê Gole esto. Tija Sodıri ke erzena koê Duzgıni, o ki sewle dano koê Jêle. Jêle mırod çımu verde nêverdana. Gola Buyera Khêwiye derdu rê dermana.

»Gola Buyere caê camati,
Yenê pêser qesey kenê,
Serva derdunê welati
Serva khulunê welati...«



Lawıkunê Sayiri ra ki rınd axsêno ke, gıraniya jiar u diarunê Dêrsımi sayirê ma Qemeri sero xêyle esta. Eve zon u zagonê na hometa Tiji biyo pil, weşiya xo wertê cem u cematê Kırmanciye de ramıta. Eve vatena dey; şiyo xêyle cau ra feteliyo. Mordemo de bêkes u feqır biyo, şiyo na t do t guriyo, dabara xo na ro. Tabi na rivat ra xeyle çi muso u xeyle kês ki nas kerdo. Sayiri naskerdê, lewe de mendo. Dinu ra thamır cınıtene u hewau muso. Bado thamırê xuyo »hire têl« gureto xo dest, do pıro, çekuy ve çekuyi lawıki cınıtê u vatê. Kami ke wasto, çhok esto hard, dest kerdo thamırê hêrê têli ro, vato. Xora eve xo ki wendis nêbiyo. Mektev u medrese nêdiyê. Eve vatişê camati, yê deyê dey »diyena Heqi rawa«.


Edebiyatê sarê Dêrsımi de hetê qesey u qeydey ra cıre cıre lawık u kılami estê. Helbet gere ke na mesela sero ki mordem sarê xo bıqefelno, sero bıguriyo u eve usılê ilmi ra na mesela bıvezo werte.

Hama naza de, ez wazen ke caê kılamunê Qemerê Areyizi diyar bıkerine, qalê kar u gurê dey bıkerine. Lawıkê Dêrsımi, vatena Qemerê Areyizi de çıturi yenê ra zon, jü ve jü biyarime werte.

Lawıkê esqi, ya ki lawıkê haskerdene, wertê lawıkunê sarê Dêrsımi de cao de hewl cênê. Lawıkê haskerdene, hetê qeyde (meqam) u cınıtene ra lawıkunê çhêriye u şüaru ra bırinê ra, zovina tur motiv cênê. Lawıkunê Dêrsımi de no, jü usılo de xosero. Dêrsım de qesê lawıku, yanê lawıki-vatene bê hazetê cınıtene nêvajinê. Coka cınıtena thamıri, qırnata, kêmaney, ya ki qewale (bıllure) lewê qesa lawıke de xover dana. Hama oncia ki wertê têdine lawıku de jü bıge esto ke, jê kemera qori qewino.


Se ke lawıkunê Qemerê Areyizi de ki ayan beno ke, taê itiqatê camati lawıkunê esq u çêfi (haskerdene) de ki yenê gurenayis. Mesela, Qemer lawıka da xode wazeno ke lew çêneke rano, hama a nêvrdana. Na rivat ra ae beno vezeno verê »Diwanê Ana Fatma«. Ana Fatma »Qenderbaşiya Cêniyu« na. Çêneke rê cırm bırnena, ae erzena »lêyê Qatrani«. Karê adır-wekerdena verê lêy ki dana lazekê lewwastoği. Lawıke de qesa heni yenara zon ke, çêneke lewwastena lazeki peyser meçarno ra, vatena ey biyaro hurêndi. Peyniye de zerê sayiri na halê çêneke rê damis nêbeno, o ve çêneke ra pia sonê gınenê »Ana Fatma« ro, cıra rıza u mınete kenê. Ana Fatma comerda, çêneke »ef kena« u ae »kena heqa canê Qemeri«. Qemer sayiro de welatbero, caê sarê teveri de ret nêkeno, çêneke cêno, beno »yedımê kounê hetê ma«. Koê ma şênê, wertê gul u sosınu de kam nêwazeno ke phoştiser ramerediyo, ağwa serdına cemede bısımo!


Qemer, lawıkunê xode adet u toreunê camatê Dêrsımi rew-rew ano ra zon. Mesela, Qemer seveta çênek u cênıke qewğa keno, »Tırkunê Anadoliye« de dano pêro. Hama se ke kuno tenge, venga »Xızırê sata tenge« dano, Xızır desınde uza de vêjino, sayiri destê zulumkaru ra xelesneno...


Vatena sayiri awa ke, têde jiar u diyari hewarê haskerdoğu de bıresê, meverdê ke kês wertê »dı göyülu« kuyo. Haskerdoğu ke ra u olağe nêdiye, çare nêdi pia bê, xo erzenê şêmuga »Ana Fatma«, »Buyera Khêwiye«, »Kemerê Duzgıni« ... Çıke, ni jiar u diyari têde hewar de resenê, pêro komekdarê (yardımkerê) mırodunê.


Haskerdoğ, hao ke kuno wertê dı göyülu, heqa ine de beno gereçi, vano »Uşeno ke Kerbela dero« alancuxe pano, nêweşiya gırane tey vezo. Lawıkunê sayiri de motivê »bekesêni, seyêni, feqırêni, serra vêsaniye, qolınd u haleti« vejino werte u na rivat ra mılet nêşikino bıreso mırodê xo. Sayir ke kut tenge, gama vırene erzeno çê derezaunê xo. Eke ine »gon u qeyretê« xo nêard hurêndi, nafa oncia sono »Kemerê Duzgıni«, »Buyera Khêwiye« u jiarunê binu. Sayir wazeno ke derezay u nas-dostê mordemi gere ke şiya xo mordemê xorê kılm nêkerê, çı ke »goni, ağwe nêbena«


Marê hên yeno ke lawıkunê Qemerê Areyizi de tenê ki tema »leq u yaraniye« esta. Çı ke, caê mesela bêro ya nêero, canê sayirê ma ke wast herv ilan keno, keno zelemele u jiar-diyaru resneno pê. Hama çekuyunê xo hên rınd pêya keno ke, mordem nêşikino eve rehetiye vazo, »Qemer lequnê xo ve toreunê camati ano«. Çı ke, iyê ke kunê wertê »dı göyülu« inu ra jü ki hukmato, dewleta. Oxto ke çêneke yena remnayis, cendırmey ve mehkemê dewlete kunê ra mırod- wastoğu dıme. Gegane dewlete ve qanunê xora jê têliyê sınci kunê wertê çênek u lazeku. Na hal de, sayir nêsono rıza u mıneta jiar u diyaru, xo erzeno bextê ağayê aşira xo. Çıke, çêverê dewlete de gegane qesê ağay pere keno, qedrê ey yeno zonıtene. Hama gegane hên beno ke, dewlete , qesê pilê aşire ki tede nêkena. Nafa ki sayirê ma cüamerdeni ano ra ağayê xo viri, u nia vano:

(...)
Çêverê hukmati de ke çare nêdi,
›Otuzsekiz‹ ilan keno,
Bêşli keno xo herme ra,
Asırmunê Halebi saneno xo miye,
Tırki xorê bêrê bivênê,
Şeref u kerdena cuamerdiye
(...)

Sayirê ma, lawıkunê xode taê qesunê tırki ki keno werte ra. Tabi, çêna ya ki cêniya ke suke de nisena ro, ya ki Dêrsım ra kuta düri, şiya şiwarê Anadoliye, Estemol u caunê binunê xamu, ya ki mektev diyo wendisa, qalê jüya nianene ke ame ra, gegane qesa tırki keno werte ra. No usıl verê coy wertê sayirunê made zaf senık biyo. Tayine gureta wertê lawıku de lewê qesa xuya xase de qesa de xame kerda werte ra. Gegane seveta vezn u ahengê çekuya lawıke hên vanê, gegane ki hên kenê ke, sar vazo »no sayir zovina zonu rê ki maharo«. Hama zonê made ni taê qesey ve manê xo estê. Mordem ke ğezna zonê sayirê ma ano ra çımi ver, nêşikino vazo na hal nêzonağiya sayiri ra yeno. Hên axsêno ke sayirê ma, eve na vatena xo, bêçıka xo dergê mesela de mawa camatiye keno. Heto jü ra ferqê wertê suk u dewu ano werte; suku de zon u adeti çıtur vurinê, taê nıx u qıymetê xami çıtu kunê wertê zonê ma u ma sero têsır kenê, ae musneno ma. Heto bin ra ki, wertê zonê made qesey u vatenê xami çıtur bêtham u bêbınge manenê, a bena eskera.

--------------------------------------------------
 
Notê bingey:

[1]Berhem; Percama Doskariye u Camatiye/Kovara Lekolinên Civaki u Çandi/Sosyal Kültürel Araştırma Dergisi/ -İsveç: (1988-1992) & Ankara: (1992-1994) Ez ve xo ki Almanya de persberê Berhem e bine. Berhem; amorê 1 ine ra hata amorê 12 ine İsveç de vêjiye. Tırkiya de newede sıfte kerd u amorê 1 ine ra hata amorê 7 ine Anqara de vejiye u bado cêbıriye..

[2]Na nuste, mı tenêna kerd hira u taê ğeletiye kerde raste u eve rastnustena newiye kerd araze.

(axiriye esta)

 .........................................................................................